ماتریدیه (اثبات خدا)توحید، بنیادی ترین آموزه اعتقادی در اسلام می‌باشد که دارای جنبه های متعدد نظری و عملی است. الهیون قائل هستند که علاوه بر ماده ماوراءالطبیعه‌ای هم وجود دارد که باید اثبات شود. در این مقاله به نحوه اثبات خدا از نظر ماتریدیه می‌پردازیم. ۱ - تعریف برهانبرهان یعنی دلیل روشن. حجة نیز به معنی دلیل است، فرق بین برهان و حجة را باید از ماده اصلی آن دو پیدا کرد؛ حج در اصل به معنی قصد است و برهان در اصل به معنی روشنی و بیان می‌باشد. دلیل را به واسطه روشن بودن، برهان و به واسطه دلالت بر مقصود، حجة می‌گویند. تمام فرق اسلامی برای اثبات وجود خدا براهینی را اقامه کرده‌اند. در این بین ماتریدیه هم به براهینی که در بین عموم فرق رواج بیشتری داشته است تاکید بسیاری کرده است. هر چند شاید در نحوه تقریر با برخی دیگر از فرق هماهنگ نباشند اما در اصل اثبات با عموم آنها یک‌صدا هستند. ۲ - براهین ماتریدی در اثبات خدابراهینی که ماتریدیه روی آن تاکید بیشتری دارد عبارتند از: ۱. برهان حدوث ۲. برهان وجوب و امکان ۳. برهان نظم و براهینی که بیان نموده‌اند ولی کمتر تاکید کرده‌اند عبارتند از: ۱. برهان شر ۲. برهان تغییر ۳. برهان حی و میت اکنون به تقریر ماتریدیه برای براهین خویش می‌پردازیم: ۲.۱ - برهان حدوثدر بین متکلمان برهان حدوث از جایگاه خاصی برخوردار است. تمام براهینی که ابومنصور ماتریدی و پیروان او در بحث اثبات خدا اقامه کرده‌اند به برهان حدوث برمی‌گردد. خود ماتریدی تاکید دارد که اگر برهان حدوث نمی‌بود دلیل دیگری برای اثبات وجود خدا، یافت نمی‌شد. ۲.۱.۱ - تبیین برهانبرهان حدوث در بین ماتریدیان بر دو مقدمه و یک نتیجه استوار شده است: در صغرای قیاس می‌گوید: عالم با تمام اجزای خود حادث است و در کبرای قیاس گفته می‌شود: هر حادثی نیازمند محدث است و در نتیجه وجود خدا به منزله محدث برای جهان ثابت می‌شود. صغرای قیاس را همه بدیهی می‌گیرند و برای اثبات آن هیچ دلیل خاصی را به جز بحث جواهر و اعراض که در مقاله خداشناسی گذشت ارائه نمی‌کنند و فقط از آن راه می‌خواهند به حدوث عالم برسند. [۳]
نسفی، ابومعین، تبصرة الادلة فی اصول الدین علی طریق الامام ابی منصور الماتریدی، تحقیق: کلود سلامه، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۶۱-۶۹.
مقدمه دوم را برخی ماتریدیان مثل خود ابومنصور ماتریدی بدیهی دانسته و برای آن تقریری نیاورده‌اند اما برخی دیگر به تبیین آن پرداخته‌اند: «وجود امر محدث جایز است و امر جایز الوجود، جایز العدم هم هست و چیزی که وجود و عدمش جایز باشد وجودش مقتضای ذاتش نخواهد بود بلکه مقتضای غیر است و به اقتضای غیر پا به عرصه وجود نهاده است» [۴]
نسفی، ابومعین، التمهید لقواعد التوحید، تحقیق: حبیب الله حسن احمد، قاهرة، دار الطباعة المحمدیة، ۱۴۰۶ ق، ص۱۲۸.
و لازمه آن غیر نیز، امری واجب الوجود است نه جایز الوجود. زیرا تسلسل لازم می‌آید و آن واجب الوجود همانا خداوند قادر و خالق است. [۵]
صابونی، نورالدین، البدایة من الکفایة، تحقیق: فتح الله خلیف، اسکندریة، دار المعارف، ۱۹۶۹ م، ص۳۶_۳۷.
۲.۱.۲ - آیات مورد استنادنکته قابل ذکر آن است که ماتریدیان برهان حدوث را برگرفته از آیاتی زیر می‌دانند: أ و لم ینظروا فی ملکوت السماوات و الارض و ما خلق الله من شی ء...؛ آیا در ملکوت آسمانها و زمین و چیزهایی که خدا آفریده است نمی‌اندیشند؟ نریهم ءایاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق...؛ به زودی نشانه‌های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می‌دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است. ۲.۲ - برهان وجوب و امکانبرخلاف ماتریدیه که برهان وجوب و امکان را در رده دوم براهین قرار می‌دهند تقریبا بین تمام فلاسفه و متکلمین اسلامی این برهان، رده اول را در بین براهین داراست. زیرا برهان حدوث که از قدیمی‌ترین براهین اثبات می‌باشد از طرف ملحدان با اشکالات مختلفی مواجه شد که البته از طرف متکلمان مسلمان جواب داده شد (مثلا در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم) ولی این مسئله متکلمان را بر آن داشت تا به یک برهان قویتر روی بیاورند که اشکالات قبلی را نیز نتوان به آن وارد کرد و به طرف برهان امکان و وجوب رفتند. ۲.۲.۱ - تقریر برهان وجوب و امکان«وجود موجودات ممکن در عالم خارج دلیل بر وجود واجب خداوند است. زیرا اگر واجب الوجودی در کار نباشد وجود در موجود ممکن منحصر می‌گردد و لازمه انحصار وجود در موجودات ممکن عدم تحقق هیچ موجودی در عالم خارج است. زیرا شئ ممکن، خود به خود نمی‌تواند به وجود بیاید چنانکه نمی‌تواند به طور مستقل و بدون اتکا به واجب چیز دیگری را ایجاد نماید. در نتیجه اگر واجب الوجود نباشد هیچ موجودی بالذات یا بالغیر تحقق نخواهد یافت». [۸]
کستلی، مصلح الدین مصطفی، حاشیه الکستلی علی شرح عقاید النسفیه، اسلامبول، بی نا، ۱۹۷۳م، ص۶۰.
ماتریدیان در این برهان به همین اندازه بسنده کرده و به شرح و موشکافی آن نپرداخته‌اند ولی متکلمین شیعی روی این برهان دقت نظر کافی را اعمال نموده و آن را به اشکال دقیقی بیان کرده‌اند که برای دقت بیشتر می‌توانید به کتاب شرح باب حادی عشر علامه حلی یا شرح فاضل مقداد و کتاب تجرید الاعتقاد شیخ طوسی مراجعه نمایید. ۲.۳ - برهان نظماین برهان که یکی از ساده‌ترین و پرطرفدارترین براهین می‌باشد با تمام اشکالاتی که بر آن وارد کرده‌اند و جواب داده شده است هنوز جایگاه خود را از دست نداده است. چون متقدمین ماتریدی اصل برهان را حدوث دانسته و تمام براهین را به آن بر می‌گرداندند تصریحی به برهان نظم نکرده‌اند ولی از مضمون کلامشان تلویحا می‌توان آن را دریافت. اما متاخرین از ماتریدیه به بیان و تقریر برهان نظم پرداخته‌اند به طوری که از یک مقدمه حسی و یک مقدمه نظری و نتیجه تشکیل شده است: «کسی که در شگفتی‌های آثار و احوال پدید آمده در عالم طبیعت که در اِحکام و اتقان به درجه نهایت می‌رسند... تامل ورزد و اندکی از تفطن و زیرکی برخوردار باشد و تقلید، چشم بصیرت او را کور نکرده باشد ضرورتا درمی‌یابد که این احوال و آثار شگفت انگیز جهان به واسطه نیرویی بسیط یا مرکب و بی شعور نخواهد بود». [۹]
بیاضی، کمال الدین، اشارات المرام من عبارات الامام، تحقیق: یوسف عبد الرزاق، مصر، شرکت المصطفی البانی، ۱۳۶۸ق، ص۴۱.
نتیجه‌ای که از این تقریر بدست می‌آید این است که جهان دارای ناظمی هدفمند و با شعور است. اما اینکه این ناظم هدفمند همان واجب الوجود است یا نه نیاز به براهین دیگری دارد که در جای خود باید بیان شود. ۲.۴ - برهان شردر بین متکلمان همیشه وجود شر عاملی برای به چالش کشیدن متکلمان در اثبات وجود خدا بوده است ولی ماتریدی از همین شر برای وجود خدا به این تقریر استفاده نموده است: «اگر عالم خود به خود به وجود آمده بود می‌بایست هر چیزی برای خود بهترین و نیکوترین صفات و حالات را پدید می‌آورد و در این صورت شرور و زشتی‌ها وجود نمی‌داشت و وجود اینها دلیل بر این است که جهان خود به خود به وجود نیامده بلکه به واسطه غیر از خود پدید آمده است». ۲.۵ - برهان تغییردر این برهان عالم همواره در حال تغیر و دگرگونی است و تغیر نیازمند مغیری است که خود تغییر نپذیرد و نیازمند مغیر نباشد. از این روی تغییر در عالم هستی دلیلی بر وجود مغیر و صانع می‌باشد. ۲.۶ - برهان حی و میتدر تقریر این برهان اینگونه آمده است که هر موجود جاندار از آغاز کار خود و از پدید آوردن مانند خود و از اصلاح مفاسد خود عاجز است. پس روشن می‌شود که این شیء جاندار از جانب غیر خود پدید آمده است. البته ماتریدیان در زمینه اثبات وجود خدا براهین دیگری نیز آورده‌اند که برگشت همه آنها به برهان حدوث بوده و به خاطر اطاله کلام از ذکر آنها خودداری می‌نماییم. ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اثبات خدا در ماتریدیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۲۷. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
|